Wenen: Prater, Strauss, Schönbrunn, trams en U-Bahnen

door Paul van Baarle

De Oostenrijkse hoofdstad Wenen is bij uitstek geschikt voor een stedentrip dankzij de vele bezienswaardigheden. Het bekende attractiepark Prater (inclusief treintjes), de prachtige paleizen, zoals Schönbrunn, de fraaie tuinen, Johann Strauss en de beroemde Sachertorte met slagroom in het al even vermaarde gelijknamige café. Ook voor de railliefhebber heeft Wenen veel te bieden. Vooral op tram- en metrogebied.

Wenen Centraal (spoor)

De meeste Nederlandse treinreizigers die de Oostenrijkse hoofdstad ooit hebben bezocht, kennen het zogeheten Westbahnhof (Wien Westbahnhof). Het nieuwste op spoorgebied is het in 2014 officieel geopende en in 2015 volledig in gebruik genomen Centraal Station. Het zijn met name de langeafstandstreinen die hier te zien zijn, zoals Railjets, Eurocity’s, Intercity’s en nachttreinen. Dagelijks is dit station goed voor zo’n 1100 treinen.

Een luchtfoto van het in 2015 volledig in gebruik genomen station Wien Hauptbahnhof. Foto: ÖBB/Roman Bönsch.

Tram en metro algemeen

Voor de railhobbyist is Wenen ook vele jaren een bolwerk geweest van de klassieke gelede tram met bijwagen. Inmiddels wordt het trambeeld grotendeels bepaald door moderne lagevloertrams en met de recente bestelling van nieuwe lagevloertrams zal binnen enkele jaren een einde komen aan het tijdperk van de klassieke motor- en bijwagens in Wenen. Wie nog wil genieten van het beeld en geluid van deze Weense hogevloertrams dient dan ook op korte termijn een bezoek te plannen. Niet alleen de oudste trams van Wenen komen hierna aan bod, maar ook wordt een overzicht gegeven van wat er verder op tram- en metrogebied te zien is.

Een blik op de kaart van Wenen met alle bus-, tram-, metro- en S-Bahn-lijnen. Bron: Wiener Linien. Een fijnmazig net van vooral tramlijnen biedt de reiziger veel mogelijkheden deze stad te verkennen.

De Wiener Linien verzorgen de U-Bahn, het tramverkeer en de autobusdiensten in en om Wenen. De getallen waarom het hier gaat zijn groot, zeer groot. Om een aantal (ontleend aan dit vervoerbedrijf) te noemen:

• 8.700 employees uit 27 verschillende landen;
• 939 miljoen reizigers per jaar (data van het jaar 2015) (2.5 miljoen ritten per dag);
• 78.5 kilometer U-Bahn, 150 U-Bahn voertuigen, 104 U-Bahn stations en 4 U-Bahn depots;
• 172 kilometer tramrails (waarmee Wenen tot de grootste trambedrijven van de wereld behoort), 500 trams en 10 tramremises;
• 700 kilometer buslijnen, 500 bussen en 3 busremises.

Kenmerkend voor Wenen zijn de klassieke tramhalteborden met hier de lijnen 2, 31 en 33 aan de Friedrich-Engels-Platz, 4 april 2016. Foto: Paul van Baarle.

Klassieke gelede trams in Wenen

Nadat vele jaren de diensten met uitsluitend twee- en vierassige elektrische trams werden uitgevoerd kwam in 1957 de eerste gelede tram op de baan. Dit prototype D (nummer 4301) gebouwd uit twee tweeassige trams met een zwevend middendeel werd gevolgd door de kleine serie D1 van vijftien stuks. Wederom met gebruik van delen van tweeassige trams werden in de jaren 1963-64 nog vijftig zogenaamde opleggertrams samengesteld (type F).

De eerste gelede tram van Wenen – nummer 4301 (prototype D) uit 1957 – is bewaard gebleven in het verkeersmuseum, 2 april 2016. Foto: Paul van Baarle.

De echte modernisering van het Weense trammaterieelpark vond plaats vanaf 1959 met de in licentie van Düwag gebouwde zesassige gelede trams van het type E en E1. Deze werden vervaardigd in de lokale fabrieken van Lohner, SGP en Rotax. Het type E1 had krachtiger motoren dan het type E waardoor deze motorwagens ook bijwagens kunnen trekken. Het type E met de wagennummers 4401-4459 en 4601-4630 werd gebouwd tussen 1959 en 1962 en ging in 2007 buiten dienst. Het type E1 met de wagennummers 4461-4560 en 4631-4868 volgde tussen 1967 en 1976 en hiervan zijn er momenteel nog ongeveer 150 stuks in dienst met de bijwagens type c3 en c4 uit dezelfde periode.

44 en 55 jaar oud en nog altijd in de dagelijkse dienst: E1 motorwagen 4509 (Lohner 1972) met c3 bijwagen 1234 (Lohner 1961) aan de halte Gumpendorfer Strasse met op de achtergrond de kerk Maria vom Siege, 5 april 2016. Foto: Paul van Baarle.

Als laatste serie gelede klassieke motorwagens volgde tussen 1977 en 1990 het modernere type Mannheim E2 met wagennummers 4001-4098 en 4301-4324 en bijwagens type c5. Deze serie is vandaag de dag nog vrijwel compleet in dienst.

E2 motorwagen 4010 (SGP 1978) + c5 bijwagen 1410 (Rotax 1978) in de eindpuntlus van lijn 40 Eckpergasse, 5 april 2016. Foto: Paul van Baarle.

Moderne lagevloertrams in Wenen

Vanaf 1995 deden de lagevloertrams in Wenen hun intrede met een geheel eigen ontwerp van SGP (Simmering-Graz-Pauker – onderdeel van Siemens). Het type ULF (Ultra Low Floor) is er in een vijfdelige variant (type A genummerd 1-51 en type A1 genummerd 52-131) en een zevendelige variant (type B genummerd 601-701 en type B1 genummerd 702-801) en heeft een vloerhoogte van slechts achttien centimeter. De laatste dertig wagens van de serie B1 worden door Siemens in 2016 en 2017 geleverd.

ULF B1 motorwagen 712 (Siemens 2010) op lijn 18 tussen het Westbahnhof en Mariahilfer Gürtel, 5 april 2016. Foto: Paul van Baarle.

Tot groot ongenoegen van de huidige hofleverancier Siemens hebben de Wiener Linien besloten geen nieuwe trams van het type ULF meer aan te schaffen en heeft men voor het type Flexity Wien van Bombardier gekozen. Tussen 2018 en 2026 zullen hiervan 119 stuks geleverd worden (met een optie op 37 trams) waarmee alle klassieke gelede motorwagens (E1 en E2) en bijwagens (c3, c4 en c5) uit het straatbeeld gaan verdwijnen.

Wiener Lokalbahnen (WLB)

Naast de rode stadstrams van de Wiener Linien rijden er in Wenen ook blauwe interlokale trams van de Wiener Lokalbahnen (Badner Bahn).
Deze lijn begint bij de wereldberoemde Wiener Staatsoper en eindigt na 34 kilometer in Baden en heeft buiten het stadsgebied van de Wiener Linien een eigen vervoerstarief. Het materieel bestaat uit klassieke gelede trams (nummers 101-126; SGP 1979-1993) en lagevloertrams afgeleid van het type T dat op de Stadtbahn-lijn U6 rijdt (nummers 401-414; Bombardier 2000-2010).

Het WLB-tramstel 106 (SGP 1983) + 412 (Bombardier 2009) op weg van Wien Oper naar Baden te Wiener Neudorf, 2 april 2016.
Foto: Paul van Baarle.

U-Bahn en Stadtbahn

De lijnen U1-U4 zijn echte metrolijnen met stroomtoevoer door middel van een rail langs het spoor waarop metrostellen van het type U en V dienst doen. Het lijnnummer U5 is nooit in gebruik genomen.
Lijn U6 betreft een voormalige stadsspoorlijn met stroomtoevoer door middel van bovenleiding waarop lagevloertrams van het type T en T1 ingezet worden.

Stadtbahn-lijn U6 wordt met lagevloertrams gereden met hier voorop motorwagen 2656 (Bombardier 1994) bij Mariahilfer Gürtel, 5 april 2016. Foto: Paul van Baarle.

Museum Remise

In de voormalige tramremise Erdberg aan de Ludwig-Koeßler-Platz is het huidige verkeersmuseum van de Wiener Linien gevestigd. Hier is 150 jaar verkeershistorie tentoongesteld met ongeveer 100 voertuigen verdeeld over drie monumentale hallen. Het oudste voertuig is een paardentram uit 1868. Het museum is geopend op woensdag en in de weekenden en is uitstekend te bereiken met tramlijn 18 (eindpunt Schachthausgasse) en de U3 (station Schlachthausgasse). In de weekenden tussen 19 maart en 31 oktober is het verkeersmuseum ook te bereiken met een historische bus vanaf de Schwedenplatz (buslijn 78M). Meer informatie is te vinden op de website van de Wiener Linien.

De bekendste tweeassers van Wenen – type M, waarvan er maar liefst 150 stuks gebouwd werden tussen 1927 en 1929 – zijn uiteraard goed vertegenwoordigd in het verkeersmuseum, 2 april 2016. Foto: Paul van Baarle.

Een van de pronkstukken in de collectie betreft de Amerikaanse motorwagen 4208 gebouwd in 1939 voor de Third Avenue Railway System (TARS, New York City) welke in 1949 door Wenen als type Z werd overgenomen. Rechts op de achtergrond staat Kriegsstrassenbahnwagen (KSW) 2 van het Duitse Fuchs uit 1944 (type A) in de afleveringskleuren, 2 april 2016. Foto: Paul van Baarle.

Vienna Ring Tram

Voor wie de voorkeur geeft aan een tramrit langs vele toeristische bezienswaardigheden in plaats van gebruik te maken van een hop on-, hop off-bus is de Vienna Ring Tram een goed alternatief. Deze geel gekleurde tram vertrekt dagelijks iedere 30 minuten in het centrum vanaf de Schwedenplatz voor een 25 minuten durende rondrit over de Weense Ring en voert onder andere langs de beroemde Staatsoper, Kunsthistorisches Museum, Hofburg, Parlament en Burgtheater. In acht talen wordt tijdens de rit informatie verstrekt over de bezienswaardigheden (maar niet in het Nederlands). Meer informatie is te vinden op de website van de Wiener Linien.
Er hangt wel een prijskaartje van acht euro aan dit gemak en wie reeds in het bezit is van bijvoorbeeld een tramdagkaart kan dezelfde route over de Ring zonder extra kosten ook berijden met de normale tramlijnen 1 en 2. De dagkaarten (zoals genoemd in het kader rechts) zijn op de Vienna Ringtram niet geldig.

Tips en slot

Van de oudste klassieke gelede trams type E1 zijn er momenteel nog ongeveer 150 stuks in dienst. Dat lijkt een flink aantal, maar Wenen is gigantisch groot en het kost derhalve tijd en moeite om ze tegen te komen. Er is inmiddels ook geen enkele tramlijn meer die nog uitsluitend met deze trams wordt gereden en veelal doen ze dienst tussen de moderne lagevloertrams door. In april van dit jaar werden de E1-trams waargenomen op de lijnen 5, 6, 18, 25, 26, 30, 33 en 49. De lijnen 5 en 33 zijn extra aantrekkelijk omdat ze gedeeltelijk door de oude binnenstad kronkelen waarbij op lijn 33 als Weense bijzonderheid zonder bijwagen wordt gereden. Op werkdagen is de inzet van de klassieke trams groter dan in het weekend maar ook dan verschilt per dag het aantal wagens per lijn. Aangezien de serie E2 nu nog vrijwel compleet is zijn deze trams regelmatiger aan te treffen. Op de elektronische tramhalteborden is de komst van een hogevloertram vooraf goed te herkennen door het ontbreken van de lagevloerindicatie. Voor wie wil nagaan waar de genoemde tramlijnen zich bevinden, wordt verwezen naar de netkaart van Wenen op UrbanRail.Net.

E1-motorwagen 4733 (SGP 1971) is zonder bijwagen op lijn 33 onderweg bij de halte Florianigasse, 4 april 2016.
Foto: Paul van Baarle.

Uitgebreide informatie (in het Duits) over het Weense tramnet, historie, materieeltypes etc. is te vinden op de website van strassenbahnjournal.at/wiki.

Tot slot klinkt bij het naderen van een Weens trameindpunt door de luidsprekers steevast een vriendelijke maar vastberaden vrouwenstem met de tekst “Wir sind am Ziel. Auf Wiedersehen” (“We zijn aan het eindpunt gekomen. Tot ziens”). Dit is ook van toepassing op deze Vakantietip.