Minispecial België: een boekenserie over reeksen (slot)

Elektrische locomotieven en treinstellen van de Belgische spoorwegen

door Leo de Jong en Oege Kleijne *)

In de vorige editie van NVBS Actueel publiceerden we een overzicht van de in de (web)winkel van de NVBS verkrijgbare boeken over de stoom- en diesellocomotieven van de Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen (NMBS). In dit nummer een overzicht van de fotoboeken over het elektrisch materieel.

Liefhebbers van het Belgische spoor kunnen sinds enkele jaren beschikken over een uitgebreide boekencollectie die uitgever en auteur Thierry Nicolas op de markt brengt. Naar verluidt gaat Nicolas nog door met het uitbrengen van nieuwe werken. De boeken met Nederlandse en Franse teksten behandelen steeds een bepaalde serie (in het Vlaams “reeks”) locomotieven, motorrijtuigen of treinstellen, waarbij de nadruk op de foto’s ligt en minder op de tekst.

Elektrische locomotieven

reeks-11-image0021-kl

NMBS Reeks 11
door Thierry Nicolas. 96 blz.

Artikelnummer 102-0048. Prijs € 25,00. Fotoboek over de Beneluxlocomotieven reeks 11 van de NMBS.

De locomotieven van de reeks 11 waren bekende verschijningen op zowel het Belgische als Nederlandse spoorwegnet. Ze maakten deel uit van de tweede grote generatie elektrische locomotieven speciaal gebouwd voor zowel 3000 volt gelijkspanning (België) als 1500 volt gelijkspanning (Nederland). Ze trokken of duwden onder meer de bekende Beneluxtreinen tussen Brussel Zuid en Amsterdam CS. Thierry Nicolas documenteert de geschiedenis van deze locomotieven aan de hand van veel verschillende foto’s.

reeks-15-kl

NMBS Reeks 15
door Thierry Nicolas. 112 blz.

Artikelnummer 102-0024. Prijs € 27,00. Fotoboek over de elektrische locomotieven reeks 15 van de NMBS.

Ouderen zullen bij het noemen van de reeks 15 van de Belgische Spoorwegen zich nog de TEE-treinen van Amsterdam naar Parijs vice versa herinneren, waarmee de locomotieven van dit type tot in de jaren tachtig te zien waren op het Nederlandse spoor. De 15-en werden in 1962 gebouwd en waren geschikt voor de Belgische (3000 volt gelijkspanning), Nederlandse (1500 volt gelijkspanning) en een van de Franse stroomsystemen (25.000 volt – 50 Hz wisselspanning). Nicolas beschrijft de geschiedenis van deze slechts vijf machines tellende reeks in foto´s met uitgebreide bijschriften. Overigens zijn twee locomotieven bewaard gebleven.

reeks16-kl

NMBS Reeks 16
door Thierry Nicolas. 176 blz.

Artikelnummer 102-0042. Prijs € 34,00. Fotoboek over de meersysteemlocomotieven van de NMBS reeks 16 (oude type 160).

Met de voortschrijdende elektrificatie was het in de jaren zestig ook mogelijk elektrisch van België via Aken naar Keulen te rijden. Daarom lieten de Belgische spoorwegen een locomotieftype bouwen dat zowel voor de Belgische (3000 volt gelijkspanning), voor de Duitse (15.000 volt – 16 ⅔ Hz wisselspanning) als voor een van de Franse spanningen (25.000 – 50 Hz volt wisselspanning) geschikt was. Feitelijk waren de acht locomotieven in de reeks 16 een verdere ontwikkeling van de reeks 15 die in de diensten naar Nederland ingezet werden. De 16-en reden vele jaren de doorgaande treinen tussen Keulen en Oostende via Brussel, maar kwamen soms ook in Parijs en aan het begin van hun carrière zelfs even in Zwitserland. Vanaf 2002 was het gedaan met de treinen naar Keulen en kwamen ze vooral in binnenlandse diensten terecht. Ook reden ze grensoverschrijdend nog enkele nachttreinen. In 2009 stelden de Belgische spoorwegen de machines terzijde. Uiteindelijk kregen twee locs een museale bestemming.

reeks-18-kl

NMBS Reeks 18
door Thierry Nicolas. 112 blz.

Artikelnummer 102-0005. Prijs € 27,00. Fotoboek over de elektrische meersysteemlocomotieven reeks 18 van de NMBS.

Door het groeiende treinverkeer tussen Brussel en Parijs en omdat de treinen ook steeds zwaarder werden, zochten de Belgische spoorwegen naar een locomotieftype dat enerzijds in alle buurlanden ingezet kon worden en anderzijds de zware treinen tussen de Franse en Belgische hoofdsteden kon vervoeren. Een bijkomende eis was dat de locomotieven snel leverbaar moesten zijn. Omdat de tijdsdruk enorm groot was werd er gekozen voor een bestaand beproefd type om de levertijd zo klein mogelijk te houden. Daarom werd een locomotief op basis van de bestaande serie CC40100 van de SNCF besteld. Thierry Nicolas legt de geschiedenis van deze locomotieven vast in dit boek, vooral door veel beeld en weinig tekst.

reeks20-kl

NMBS Reeks 20
door Thierry Nicolas. 208 blz.

Artikelnummer 102-0022. Prijs € 36,00. Fotoboek over de elektrische locomotieven reeks 20 van de NMBS.

Voor de lijn tussen Brussel en Luxemburg met de lange en steile hellingen zochten de Belgische spoorwegen naar een sterke zesassige locomotief en vonden die in de reeks 20. In twee bouwseries kwam dit locomotieftype vanaf 1976 in dienst, waarbij het park een omvang van uiteindelijk 25 stuks kreeg. Na een lange periode met kinderziektes bewezen de locomotieven zich door hun zeer grote vermogen. Met de afname van het verkeer naar Luxemburg werden ze in de binnenlandse goederendienst ingezet. De laatste van deze reeks ging in 2013 buiten dienst. In dit fotoboek komt de geschiedenis aan bod, waarbij het de foto’s zijn die de historie letterlijk verbeelden.

reeks22-kl

NMBS Reeks 22
door Thierry Nicolas. 240 blz.

Artikelnummer 102-0045. Prijs € 38,00. Fotoboek van de eerste generatie Belgische elektrische locomotieven (oude type 122).

Met de reeks 22 kregen de Belgische spoorwegen een universeel bruikbare elektrische locomotief in handen. Deze serie omvatte vijftig exemplaren, die vanaf 1954 op de baan kwamen. Ze waren op alle geëlektrificeerde lijnen in België aan te treffen, behalve op de lijn Brussel – Luxemburg, waar ze door het ontbreken van een weerstandsrem ongeschikt voor werden geacht. De vierassige locs met een maximumsnelheid van 125 km/h waren bepaald niet licht: 87 ton. Met ingang van 2002 voerde de NMBS de locs af, hetgeen tot april 2009 duurde. Het grootste deel van hun leven deden deze locomotieven dienst in het forenzenverkeer rond Brussel, de zogeheten P- of piekuurtreinen, en in het goederenvervoer. Slechts de 2201 is behouden gebleven.

reeks-23-image0010-kl

NMBS Reeks 23
door Thierry Nicolas. 176 blz.

Artikelnummer 102-0006. Prijs € 34,00. Fotoboek over de elektrische locomotieven reeks 23 van de NMBS.

De reeks 23 vormde met 83 stuks een relatief grote locomotiefserie. Ook deze locomotieven werden dankzij hun recuperatierem regelmatig ingezet op de lijn Brussel – Luxemburg met de relatief lange en steile hellingen en lange bogen. Ze trokken vooral zware reizigers- en goederentreinen. De 23-en hebben het relatief lang volgehouden. Pas in 2012 gingen de laatste, na bijna veertig jaar trouwe dienst, naar de sloper. Twee locomotieven bleven bewaard.

reeks-25-kl

NMBS Reeks 25
door Thierry Nicolas. 144 blz.

Artikelnummer 102-0034. Prijs € 31,00. Fotoboek over de elektrische NMBS-locs reeks 25.

Vanaf 1960 werden de in totaal 22 locomotieven van de reeks 25 in dienst gesteld. De serie was feitelijk een nabestelling van het type 123 met enkele kleine aanpassingen. Daarboven was het type aanvankelijk verdeeld in een deelserie met de gebruikelijke overbrenging (type 125) en een met een aangepaste, waardoor een snelheid van 140 km/h gehaald konden worden (type 140). Later zijn deze series aan elkaar gelijk gemaakt. In Nederland bekend waren de acht locomotieven die na hun aanpassing voor de Beneluxdienst als reeks 25.5 verder door het leven gingen. Aan deze locomotieven is een aparte uitgave in de Nicolas-collectie gewijd. Van de oer-25 is geen enkel exemplaar bewaard gebleven.

reeks-25-5-kl

NMBS Reeks 25.5
door Thierry Nicolas. 96 blz.

Artikelnummer 102-0030. Prijs € 25,00. Fotoboek over de elektrische NMBS-locs reeks 25.5.

De 25.5 is in Nederland bepaald geen onbekende. De locomotieven in deze deelserie behoren feitelijk tot de hiervoor genoemde grote reeks 25. In 1974 werden deze acht machines geschikt gemaakt voor de Beneluxdienst tussen Amsterdam CS en Brussel Zuid. Daarin trokken en duwden ze de treinen, die bestonden uit een Nederlands stuurstandrijtuig, Nederlandse Plan W-rijtuigen en Belgische rijtuigen type I4. De extra zitplaatscapaciteit die met deze combinaties geleverd werd, was in de jaren zeventig hard nodig. De Benelux-Hondekoppen waren niet opgewassen tegen het toenemend vervoer tussen de grote steden in Nederland en België. Thierry Nicolas beschrijft de geschiedenis in beelden en natuurlijk besteedt hij ook aandacht aan de inzet van de 25. 5 voor de Lovers-treinen in Nederland.

reeks26-kl

NMBS Reeks 26
door Thierry Nicolas. 192 blz.

Artikelnummer 102-0027. Prijs € 35,00. Fotoboek over de elektrische NMBS-locs reeks 26.

De levering van de elektrische vierassige locomotieven van de reeks 26 strekte zich uit over een relatief lange periode. Ook dit was een universele locomotief, dus voor zowel reizigers- als goederentreinen te gebruiken. In 1964 en 1965 kwamen vijf prototypes in dienst bij de NMBS. Vanaf 1969 volgden vijftien nieuwe machines en in 1971 complementeerden de Belgische spoorwegen de reeks met nog eens vijftien locs. Ten opzichte van de eerste vijf prototypes had de serielevering onder meer een groter vermogen (2470 kW ten opzichte van 2240 kW). De locomotieven van de reeks 26 konden tezamen met machines van de reeks 23 in multipleschakeling rijden, waardoor ze ook voor zware goederentreinen gebruikt werden. Na veertig jaar trouwe dienst, waarbij veel technische problemen te overwinnen waren, viel het doek in 2011. De 2629 is als museumlocomotief bewaard gebleven.

reeks-28-image0008-kl

NMBS Reeks 28
door Thierry Nicolas. 96 blz.

Artikelnummer 102-0012. Prijs € 25,00. Fotoboek over de NMBS elektrische locomotieven reeks 28.

De reeks 28 (aanvankelijk type 120) vormt samen met het type 121 de eerste generaties elektrische locomotieven van de Belgische spoorwegen. De drie locs kwamen in 1949 in dienst en waren vooral bedoeld om ervaring met elektrische locomotieven op te doen (destijds in veel landen een nog relatief nieuwe vorm van tractie). Die ervaring was nodig omdat België aan de vooravond stond van een omvangrijk elektrificatieprogramma, nodig om het groeiende reizigers- en goederenvervoer per trein op te kunnen vangen. In tegenstelling tot de andere pioniers van de elektrische tractie hield de reeks 28 het veel langer uit, ze werden zelfs nog blauw geschilderd. De laatste fase van hun carrière reden ze ledigmaterieeltreinen en verzorgden ze rangeerdiensten in het Brusselse gebied. Een fotografische historie in boekvorm.

reeks-29-kl

NMBS Reeks 29
door Thierry Nicolas. 96 blz.

Artikelnummer 102-0003. Prijs € 25,00. Fotoboek over de NMBS elektrische locomotieven reeks 29.

Bij de reeks 29 (aanvankelijk type 101) gaat het strikt genomen om een Franse locomotief die voor de Belgische spoorwegen is gebouwd. In totaal twintig stuks leverde de fabrikant Baume et Marpent. Al in 1949 verschenen de eerste locomotieven op de Belgische sporen en ze gelden feitelijk als de eerste echte serie elektrische locomotieven bij de NMBS. Het type 101 is ontstaan uit de eerste ervaringen met de proefseries 120 en 121 in combinatie met de SNCF-serie BB300, waaruit uiteindelijk ook de NS-serie 1100 is ontstaan. Aanvankelijk waren ze vooral bedoeld voor het rijden van treinen op de nieuw geëlektrificeerde lijnen vanuit Brussel, maar toen er problemen optraden met de ventilatie in de toen nieuwe Noord-Zuid-tunnel wanneer stoomlocomotieven daar doorheen reden, bleken ze nuttig als trekkracht, waarbij de stoomloc voor de trein bleef. Dat was tot 1966 gewoon een deel van hun geplande werk, samen met andere diensten uit Brussel. Na 1966 werd het surplus ook ingezet in de goederendienst. Na een aanvankelijk vroegtijdige afvoer begin jaren zeventig, nam de NMBS ongeveer de helft van de serie enkele jaren later weer in gebruik om een tijdelijk tekort aan elektrische locomotieven op te vangen. Twee exemplaren bleven bewaard.

Treinstellen

reeks-am-39-etc-image0011-kl

NMBS Reeks AM 39-53
door Thierry Nicolas. 176 blz.

Artikelnummer 102-0008. Prijs € 34,00. Fotoboek over de NMBS elektrische motorstellen reeks AM/MS 39 tot AM/MS 53.

In dit boek beschrijft Nicolas de oudste serie tweerijtuigtreinstellen van de NMBS. Al in 1939 kwamen de eerste treinstellen, de latere reeks AM/MS39 , die later als “klassieke motorstellen” te boek zouden komen te staan, op de baan. Dit waren de 001-008. Zij waren een doorontwikkeling van de eerste elektrische treinen in België uit 1935, hoewel deze vierdelig waren. Het zou het begin worden van een ontwikkeling van treinsteltypes waarvan er in totaal bijna vijfhonderd werden gebouwd. De eerste serie kreeg aanvulling in de vorm van een prototype dat 140 km/h kon rijden (AM/MS 46 met het nummer 009). In 1950 volgden 25 treinstellen van het type AM/MS 50 (genummerd 010-034) en in 1951 liet de NMBS weer een prototype bouwen (AM/MS 51, nummer 501) en ten slotte volgden in 1953 nog vijftien stuks met als nummers 035-049. De typeaanduiding was dus van het bouwjaar afgeleid. Dit materieel viel op door de hoge instap en reed alleen over de lijnen die als eerste geëlektrificeerd waren (Charleroi – Brussel – Antwerpen – Essen). Ze kwamen geregeld in Roosendaal.

reeks-am54-kl

NMBS Reeks AM54
door Thierry Nicolas. 192 blz.

Artikelnummer 102-0032. Prijs € 35,00. Fotoboek over de elektrische treinstellen reeks 051-128 van de NMBS.

De elektrische tweerijtuigtreinstellen van de reeks AM/MS54 behoren tot wat in België “klassieke motorstellen” worden genoemd: treinstellen met ongeveer hetzelfde uiterlijk, maar die per serie onderling vooral technisch verschillen. In totaal werden van deze serie (AM/MS 54) 79 eenheden gebouwd die in 1954 hun intrede deden. Ze verzorgden vooral de stoptreindiensten. De treinstellen bezaten de normale lage instap, zoals (bijna) al het materieel in België.

reeks-am56-kl

NMBS Reeks 129-150
door Thierry Nicolas. 96 blz.

Artikelnummer 102-0035. Prijs € 25,00. Fotoboek over de elektrische treinstellen reeks 129-150 van de NMBS.

Bij de reeks 129-150 gaat het eveneens om “klassieke motorstellen” (tweedelige elektrische treinstellen), maar dan van het materieel dat werd aangeduid met AM/MS56. In totaal schaften de Belgische spoorwegen 22 stuks van deze treinstellen aan die in 1956 in dienst kwamen. Heel opvallend: ze bezaten een roestvrijstalen exterieur, waardoor ze een opvallende verschijning werden op het Belgische spoorwegnet.

reeks-posttreinstellen-image0020-kl

NMBS Reeksen 951-958, 001-008 en 961-975
door Thierry Nicolas. 128 blz.

Artikelnummer 102-0052. Prijs € 29,00. Fotoboek over de elektrische motorpoststellen van de NMBS.

Fotoboek over de geschiedenis van de verschillende typen elektrische treinstellen voor het vervoer van post. In tegenstelling tot Nederland, waar in de laatste decennia speciale motorrijtuigen werden aangeschaft voor het vervoer van post, bouwden de Belgische spoorwegen oude treinstellen om voor dit vervoer, hetgeen bijzondere verschijningen op de Belgische lijnen opleverde.

*) Met dank aan Sicco Dierdorp voor zijn adviezen.

[printfriendly]

Uit de winkel gelicht

In deze rubriek brengt de NVBS Winkel boeken, dvd′s, tijdschriften e.d. extra onder de aandacht als daar een aanleiding toe bestaat. Als regel zijn de besproken artikelen ook in voorraad in de winkel in Amersfoort. De winkel is een verenigingsorganisatie en wordt gedragen door vrijwilligers. Zij is daarom beperkt geopend. Kijk hier voor de actuele openingstijden. Let op: de winkel is alleen toegankelijk voor leden van de NVBS.

Vaktaal verklaard

Type, reeks of série

In België spreekt men over reeks (in het Frans série): loc 2501 behoort tot reeks 25. Tot 1971 hanteerde de NMBS een ander nummersysteem en sprak men over type: loc 125.001 is van het type 125. (125.001 is het oude nummer van 2501.)

Multipleschakeling

Bij een dergelijke schakeling bedient de machinist vanuit de voorste cabine ook de andere tractievoertuigen die nodig zijn om een trein voort te bewegen. Multipleschakelingen bij locomotieven worden gebruikt bij zware treinen waarvoor één locomotief niet voldoende is om het geheel te vervoeren of de trein in korte tijd op een bepaalde snelheid te brengen.

Achtergronden

Het Belgische locomotiefpark is altijd zeer afwisselend geweest. In het stoomtijdperk boden de Amerikaanse, Duitse, Engelse, Franse en originele Belgische locomotieftypen een gevarieerde aanblik. Met de opkomst van de diesel- en elektrische tractie na de Tweede Wereldoorlog bleef er voldoende variatie. De eerste elektrische locomotieven baseerden de Belgische spoorwegen op Zwitserse, Duitse en Franse locomotieven, maar al snel kwamen er originele Belgische series.

Omdat België voor 3000 volt bovenleidingspanning koos, waren meerspanninglocomotieven nodig om doorgaande verbindingen met Frankrijk, Duitsland en Nederland mogelijk te maken. Zo ontstonden interessante series als de reeksen 15 en 16, die naar Nederland, Duitsland, Frankrijk en soms zelfs tot Zwitserland reden. Het Franse paradepaard CC40100 werd nagebouwd als reeks 18.

Vooruitstrevende eigen ontwikkelingen waren er ook, zoals de sterke thyristorlocs van de reeks 20 met hun opvallende hoekige neus, die de vormgeving van de tweede generatie elektrische Belgische locomotieven zou beïnvloeden. Locomotieven met dit uiterlijk, waaraan je even moest wennen, werden ook in Nederland een bekende verschijning als reeks 11.8 voor de Beneluxtreinen. Thyristorlocomotieven maken geen gebruik meer van weerstanden maar van “stroomhakkers” – een prachtig Vlaams woord – om de stroomtoevoer naar de motoren te regelen.